Agresja wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym – Szkoła Podstawowa nr 2 im. Księcia Janusza

Agresja wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Agresja jest stanem uczuć, który każdy z nas przeżywa inaczej, jest nieodłączną częścią naszego życia. Poprzez nią często zwracamy uwagę na swoje potrzeby, zwłaszcza wtedy gdy nie zostaną one zaspokojone. Jest aktualnym i bardzo ważnym tematem już w przedszkolu. Mały człowiek uczy się , że sam musi sobie radzić z różnymi sytuacjami. Właśnie w przedszkolu zdobywa ważne doświadczenie, ma szansę znalezienia nowych koleżanek, kolegów, nawiązać przyjaźnie, ale jest to również miejsce gdzie można popaść z kimś w konflikt.

Poprzez przezwyciężanie konfliktów uczy się kompromisu jako środka na dobre stosunki w grupie. Dzieci w wieku przedszkolnym przejawiają częściej zachowania agresywne, broniąc swojej indywidualności, swoich praw i zainteresowań. W tym wieku nie istnieje agresja z czystej złości, ale zawsze ma swoją przyczynę. Mamy z nią do czynienia gdy dziecko chce na siebie zwrócić uwagę, dobyć zabawkę, którą właśnie bawi się kolega, walczy o wyrazy sympatii lub chce osiągnąć pewne wpływy lub uznanie w grupie. W sposób agresywny często zdobywa własne doświadczenia, próbuje przeforsować swoja wolę w obliczu sprzeciwu lub dąży do samodzielności. Droga ta prowadzi do zaspokojenia jego potrzeby samodzielnego działania, jego ciekawości, potrzeby ruchu oraz zaspokojenia pędu ku badaniu świata. Często agresywnie odmawia wykonania stawianych mu wymagań, broni terytorium i przedmiotów w szczególności tych, które są mu bliskie w danym momencie: swojego miejsca, w którym się bawi ulubionej zabawki. W zależności od indywidualności jego zachowania są mniej lub bardziej agresywne.

W codzienności przedszkola mamy do czynienia również z takimi zachowaniami, jak: kłótnie, sprzeczki, obraźliwe słowa, prowokacje, przezwiska, bicie, szczypanie, gryzienie, kopanie, ciąganie za włosy, wyśmiewanie, niszczenie zabawek.

Uczucia dzieci w wieku przedszkolnym są krótkotrwałe oraz zmienne, pojawiają się najczęściej w trakcie działania dziecka. Szczególnie swobodnie i spontanicznie wyraża je w gronie swoich rówieśników. Reakcje emocjonalne żywiołowo wyrażane są zazwyczaj całym ciałem poprzez interakcje z rówieśnikami w konkretnych sytuacjach. Uczucia przedszkolaków są intensywne, często pojawiają się wybuchy emocjonalne, których postacią jest złość.

Piaget twierdził, że cechą myślenia dziecka przedszkolnego jest egocentryzm. Zachowuję się ono zgodnie ze swoimi dążeniami i potrzebami, nie zastanawiając się czy inne dziecko chce tego samego. Taka postawa doprowadza często do konfliktów, nieporozumień i niedostosowania społecznego.

Okres przedszkolny charakteryzuje się dużą podatnością na wpływy wychowawcze. Do około 4-5 roku życia trwa tak zwany krytyczny okres dla sfery uczuć, kształtują się podstawowe wzory emocjonalnego reagowania, które przenoszone są na dalsze lata życia. Dlatego bardzo ważne jest aby nauczać dziecko pozytywnego rozwiązywania konfliktów oraz radzenia sobie w trudnych sytuacjach już od najmłodszych lat.

Zachowania agresywne są już widoczne w przedszkolu i nasilają się w wieku szkolnym. Dziecko, które rozpoczyna naukę w szkole jest poddawane działaniu pewnych norm, które regulują postępowanie uczniów. Ma przed sobą nowe zadania i wymagania, poznaje nowe otoczenie, nawiązuje kontakty koleżeńskie. Kontakty te często powodują narastanie konfliktów, niechęci i wrogości oraz zachowania agresywne. Zachowaniom tym sprzyja m.in. duża ilość uczniów, niepowodzenia w nauce. Dziecko, które jest oceniane negatywnie, jest krytykowane zaczyna zachowywać się w sposób niepowołany, agresywnie odnosi się do osób chwalonych, wykorzystując przy tym róże mechanizmy obronne. Bardzo ważna jest tu rola nauczyciela, który powinien budować prawidłowe relacje między uczniami oraz hamować wszelkie przejawy agresji u dziecka.

W pierwszych latach szkolnych następuje spadek agresji instrumentalnej, która ma na celu przyswojenie czyjejś własności na rzecz agresji wrogiej czyli takiej, która ma na celu skrzywdzenie drugiej osoby. Starsze dzieci rozumieją motywy i intencje postępowania drugiej osoby dzięki czemu potrafią odróżnić sytuacje zagrożenia od sytuacji naturalnych.

U dzieci, które rozpoczynają naukę w szkole zanikają tendencję do przemocy fizycznej, natomiast narasta agresja werbalna tj. przezywanie, krzyki. Dzieje się tak ponieważ zwiększa się umiejętność językowa, które pozwala dzieciom negocjować w sytuacjach zapowiadających ewentualny konflikt oraz mogą komunikować własne potrzeby w sposób bardziej skuteczny.

Uczucia dzieci w wieku szkolnym są bardziej stabilne, urozmaicone i bogatsze pod względem sposobów ich uzewnętrzniania. Następuje intensywny rozwój uczuć społecznych, których źródłem są sytuacje społeczne oraz interakcje z rówieśnikami i innymi ludźmi. Zaobserwowano, że w tym wieku występuje zjawisko określone jako „dręczenie dzieci przez dzieci”, które polega na dokuczaniu dzieciom, które się czymś odróżniają od innych np. są słabsze w nauce, noszą okulary lub w inny sposób odstają od grupy. Zjawisko to ma różne postaci jednak najczęściej polega na przekazywaniu, wyśmiewaniu i poszturchiwaniu. Dzieci, które dręczą inne często ich kosztem chcą podnieść własna wartość i popisać się przed rówieśnikami.

W szkole najczęściej mamy do czynienia z dwoma rodzajami agresji. Po pierwsze występuje agresja fizyczna, do której zalicza się bójki i pobicia, niszczenie cudzych rzeczy, odbierani ich siła, wymuszanie, bicie młodszych kolegów, zachęcanie do bicia, niszczenie mienia szkolnego. Po drugie agresja słowna, w ramach, której wyodrębnić można przeklinanie, przezywanie, groźby, wykluczenie, kłótnie, ordynarne odzywki. Są to formy agresji przejawiane najczęściej w klasach 1-3. Badania wykazują iż w wielu szkołach zaistniała potrzeba interwencji lekarskiej bądź interwencji policji ponieważ przejawy agresji były bardzo nasilone. Do najczęstszych obrażeń należały: potłuczenia, złamania, wstrząsy mózgu. W szkole mamy do czynienia również z grupową formą agresji, która często jest zwana przemocą i zaczyna stanowić coraz to poważniejszy problem. Zdarzają się przypadki grupowego wymuszenia pieniędzy i przedmiotów, wykluczenie z grupy, przezywanie oraz pewne próby przemocy fizycznej podobne do „wojskowej fali”. Ofiarami są uczniowie klas młodszych, zwłaszcza pierwszoklasiści. Przeciwdziałanie agresji uczniowskiej jest bardzo trudne, ale konieczne, ponieważ brak reakcji ze strony nauczyciela oraz dorosłych na zauważone akty agresji sprzyja szerzeniu się tego zjawiska.

Zachowania agresywne u dzieci, przegląd literatury

Narastająca agresja wśród dzieci i młodzieży oraz coraz to nowe formy jej przejawiania spowodowały duże zainteresowania tym tematem. W Polsce o problemie agresji pisali m.in. J. Danielewka, J. Grochulska, Z. Skorny, A. Frączek, A. Kozłowska, J.Pufal-Struzik i wielu innych autorów. Niestety nikt nie podał „doskonałego przepisu” jak skutecznie zlikwidować to zjawisko. Rodzice, psychologowie, pedagodzy, wychowawcy wciąż doszukują się przyczyn jego występowania i sposobów zapobiegania. Hang-Schnabel twierdził iż: „Odpowiednia wiedza, informacje oraz strategie interwencyjnie potrzebne są jako przygotowanie do zajmowania się „poważnymi przypadkami”, ponieważ jesteśmy nimi zaskoczeni i czujemy, że nie potrafimy sprostać tej sytuacji”.

Dzieci w wieku przedszkolnym częściej przejawiają agresję impulsywną, która powstaje pod wpływem jakiegoś bodźca, emocji, czynnika występującego w danej chwili. Jest ona odpowiedzią na dana sytuacje np. gdy jedno dziecko wyrywa drugiemu z rąk jego ulubioną zabawkę, lub psuje zbudowany z klocków zamek. Być może zachowania agresywne związane są z tym, że dzieci w wieku przedszkolnym maja kontakt z większym gronem dzieci, są bez rodziców i same muszą radzić sobie z różnymi sytuacjami. Konflikty powstające pomiędzy nimi są naturalne, a ich przyczyna jest wiele powodów, czasami są efektem poszukiwania własnej autonomii.

Natomiast w pierwszych latach szkolnych w związku z tym, iż z wiekiem rozwijają się również procesy poznawcze, dzieci przejawiają częściej agresję instrumentalną, która pojawia się w wyniku wcześniejszego ukierunkowania i planowania. Zachowania agresywne często maja na celu skrzywdzenie drugiej osoby. Dzieci w wieku szkolnym potrafią odróżnić sytuacje zagrożenia, lepiej rozumieją motywy i intencje postępowania innych. Kiedy zauważą, że druga osoba chce je skrzywdzić, aby do tego nie dopuścić stosują atak. Zachowania agresywne nie są jednorodne, bowiem niejednokrotnie zależności od płci dziecka uwidaczniają się różne nasilenia tych zachowań. Często przyczyny takiego zjawiska należy upatrywać się w stereotypie funkcjonującym w społeczeństwie. Dotyczy to głównie dorosłych – rodziców, którzy na różne sposoby interpretują potencjalne wrogie oraz agresywne relacje dzieci, w zależności od tego czy dotyczą one chłopców czy dziewczynek.

„Wyniki badań dowodzą, iż jesteśmy o wiele bardziej tolerancyjni wobec agresji chłopców niż dziewczynek. Różnica ta ma potencjalnie istotne konsekwencje dla rozwoju dzieci, ponieważ w rezultacie chłopcy o wiele rzadziej niż dziewczynki doświadczają potępienia zachowania i innych negatywnych skutków własnej agresji.”

Przyczyn zachowań agresywnych jest wiele. Bardzo ważnym jest aby na agresję zareagować w odpowiednim momencie wskazując inne, mniej impulsywne sposoby na rozładowanie emocji. Aby zachowania te nie stały się problemem dla dziecka i otoczenia należy wprowadzić działania profilaktyczne by skutecznie zapobiegać i zwalczać zjawisko agresji wśród dzieci. Jest to podstawa działalności wychowawczej zarówno ze strony rodziców jak i szkoły. „Dzieci powinny nauczyć się wzajemnych, pozytywnych interakcji, a nie współzawodniczyć z sobą we wrogiej atmosferze. W tym celu należy dostarczyć im doświadczeń umożliwiających współdziałanie w grupie oraz uczących przestrzegania norm grupowych. Efektem pracy nad nawiązaniem i rozwijaniem nieagresywnych kontaktów jest pojawienie się pozytywnych uczuć w stosunku do siebie nawzajem oraz przygotowanie podłoża do konstruktywnego rozwiązywania kontaktów.”

Terminologia słowa „agresja”

W literaturze znajduje się wiele znaczeń słowa „agresja”. Każdy z autorów książek definiuje „agresję” w inny sposób odnosząc się do badań naukowych czy do jej znaczenia w pedagogice i psychologii. W większości jednak jest ona postrzegana jako zachowanie antyspołeczne, które ma na celu wyrządzenie krzywdy innej osobie. „Agresja”(łac. Agressio – napaść) w opinii większości naukowców oznacza zamierzone działanie – w formie otwartej lub symbolicznej – skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew, w celu wyrządzenia im/czemuś szkody, straty lub bólu” .

Powszechnie przez „agresję rozumie się wrogie zachowania i odniesienia, które wyrządzają komuś krzywdę ( szkode, stratę) fizyczną lub psychiczną. Podjęte działania określa się w tym przypadku mianem agresji natomiast sam zamiar – agresywnością.”

Według S. Guerin i E. Hennssy: „Agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub/i emocjonalną krzywdę innych ludzi. (…) Ale agresja to również rozpowszechnianie o kimś złośliwych plotek, celowe wykluczenie jednostki z grupy, przeżywanie i drażnienie.” J. Danielewska pisze: „ Mówi się o agresji przejawianej w formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, kierowanych złością, chęcią szkodzenia innym, dążenia do sprawienia przykrości i cierpienia (…) Ekstremalna forma agresji przyjmuje postać okrucieństwa i polega na fizycznym lub psychicznym niszczeniu żywej istoty w sposób szczególnie gwałtowny i wymyślny” A. Stein uważa, że: „słysząc słowo agresja myślimy najpierw przede wszystkim o atakach z rękoczynami: począwszy od brutalnej, przestępczej przemocy, aż po dziecięce style walki takie jak bicie, kopanie, gryzienie czy drapanie. Niektórzy agresję określają jako kontakt z innym człowiekiem który wyraża różne formy samo potwierdzenia, wyłącznie z bardzo środkami wyrazu. Przykładem mogą być różne formy nawiązywania kontaktu przez dzieci poprzez potyczki mające charakter zabawowy ( dotyczy dzieci młodszych). U dzieci starszych zdolność ta wyraża się w tym, iż dążą one do realizacji własnych potrzeb i zdolności bez liczenia się z interesem innych ludzi.

Wszystkie powyżej przytoczone definicje kładą akcent na dwa zasadnicze elementy. Po pierwsze negatywne skutki niesie za sobą agresywne zachowania dla ofiary. Po drugie opisują sprawcę jako pragnącego zranić bądź uszkodzić psychicznie lub fizycznie swoją ofiarę. Nierozłącznie pojęciu agresji towarzysza inne pokrewne terminy m.in. zachowania agresywne, przemoc, agresywność i frustracja.

Termin zachowania agresywne odzwierciedla wiele różnych zachowań. Wielu ludzi za agresywne dziecko uważa takie, które bije inne dzieci, przedrzeźnia, wyśmiewa, przezywa, niszczy lub uszkadza przedmioty, wywołuje konflikty oraz męczy zwierzęta.

Agresywnym określa się również dziecko, które przejawia agresje nawet w stosunku do osób dorosłych, w swoim zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść bądź brutalnie narzuca swoje zdanie czy formę zabawy.

Agresywność jest to styl zachowania, który charakteryzuje się stała gotowością do reagowania agresją na różne sygnały wywoławcze jak również gotowością do ich percepcji. Osobę, która przejawia taką gotowość czy tendencje określa się mianem agresywnej. Występuję u niej brak umiejętności panowania nad sobą jak również dominuje postawą wrogości do otoczenia. Agresywność jest właściwością osobowości, która w przypadku nabycia zostaje utrwalona.

David Clarke pisze: „Frustrację odczuwa się wtedy, gdy coś nam uniemożliwia osiągniecie celu, a mówiąc bardziej formalnie – frustracja to zablokowanie działania nastawionego na cel”.

Powyższa definicja mówi, że im bliżej jesteśmy jakiegoś celu, a nie możemy go zrealizować, tym bardziej wzrasta poziom naszych negatywnych emocji: złości, gniewu i w efekcie narastająca frustracja może doprowadzić do rozładowania napięcia w postaci agresji.

Powszechnie przemoc przejawiana jest w relacji silniejszy > słabszy. Jest to akt godzący w osobistą wolność jednostki poprzez nakłanianie do postępowania wbrew jej własnej woli. Wywołuje ona cierpienie, upokarza, a w efekcie czego w ofierze budzi się chęć odwetu.

Z powyższych definicji wynika, iż agresja jest postrzegana jako zjawisko niepożądane, któremu należy się przeciwstawić. Bardzo ważne jest żeby w odpowiednim momencie podjąć działania. Autorzy książek zajmujący się tym zagadnieniem podają wiele sformułowań tego terminu. Jednak sprowadzają one do jednego wniosku, że mimo dużego zainteresowania tym problemem, nie udało się jak do tej pory znaleźć jednoznacznej definicji, która wyczerpująco wyjaśniłaby to psychologiczno-społeczne zjawisko jakim jest właśnie agresja.

Podsumowując, narastająca agresja oraz coraz to nowsze formy przejawiania jej stanowią istotny problem współczesnego społeczeństwa. Nie da się go definitywnie wykluczyć z codziennego życia, ale należy robić wszystko aby je zminimalizować. Można to zrealizować jedynie dzięki stworzeniu i zapewnieniu dzieciom odpowiednich warunków rozwoju nie tylko fizycznego, ale przede wszystkim psychicznego i społecznego.

Przyczyny zachowań agresywnych

Przyczyny zachowania agresywnego nie są łatwe do zbadania, jednak nie powstają one z niczego. U ich podstaw leży wiele zdarzeń i sytuacji, które je wywołują. Sposób zachowania się jednostki zależy od różnic indywidualnych, utrzymują się one w dalszym rozwoju. Agresja przypadkowa, nieukierunkowana zmienia się w agresje o charakterze odwetowym.

Według D. Clarke przyczyn agresji upatruje się w jednostce. Zwraca uwagę na dwie przeciwstawne teorie pokazujące poglądy na ten temat. Jedna z nich głosi, że agresja jest instynktowna, druga zaś, że się jej wyucza. Obie te teorie potwierdzają również inni naukowcy. Ku pierwszej z nich przychyla się Lorenz twierdząc, że jest ona niezbędna dla przetrwania gatunku. Natomiast ku drugiej skłaniają się zwolennicy teorii społecznego uczenia się. Freud natomiast uważał, że owych przyczyn należy szukać w podłożu biologicznym, a jej rozładowanie jest konieczne.

Można powiedzieć, że agresja występująca u dziecka w dużej mierze jest czymś naturalnym. Towarzyszy nam bowiem już od pierwszych chwil naszego życia. Prawie każde niemowlę przychodzące na świat wita go płaczem, okazując w ten sposób swoje niezadowolenie. Za każdym razem, gdy chce zwrócić na siebie uwagę np. jest głośne lub ma mokra pieluszkę reaguje w sposób agresywny – płacze, kopie, macha rączkami. Jest to naturalne zachowanie, poprzez które dziecko dąży do zaspokojenia swoich potrzeb, jednak gdy nie zostaną one zaspokojone – budzą frustrację i niepokój.

Za jedna z głównych przyczyn zachowań agresywnych można uważać zmianę warunków społecznych wśród których wyróżnić można :

– migrację ludności w poszukiwaniu pracy
– stale zmieniający się model rodziny
– kruchość związków rodzinnych
– pogoń za lepszym standardem życia
– oraz negatywny wpływ mediów.

Literatura przedmiotu ukazuje wiele czynników, które maja ogromne znaczenie w powstawaniu zachowań agresywnych. Są to:

– środowisko ( placówka oświatowa, dom rodzinny, grupa rówieśnicza)
– lęk
– błędy wychowawcze
– bieda
– wiara w skuteczność przemocy
– frustracja

Dom rodzinny – atmosfera jaka panuje w domu ma zasadniczy wpływ na rozwój dziecka. Do prawidłowego rozwoju potrzebuje ono pozytywnych kontaktów z obojgiem rodziców ponieważ kontakt ten stymuluje psychikę dziecka. Jeśli jest on negatywny – dziecko czuje się zaniedbane, odrzucone i niekochane wówczas stan ten powoduje, że staje się ono nieposłuszne, złe i agresywne. Badania dowodzą, że najwięcej przypadków agresji wśród dzieci wywodzi się z domów, w których stosuje się kary cielesne. Dzieci bowiem często naśladują to co zaobserwowały, a więc rodzice poprzez swoje zachowania są często doskonałym wzorem a tym samym „wzmacniają” narastającą w dziecku agresję.

Placówka oświatowa i środowisko rówieśnicze – są istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi agresji. Ponieważ dzieci przybywają w większym gronie rówieśników, uczestniczą w życiu grupowym przez co zaspakajane są ich potrzeby takie jak : kontakty społeczne, uznanie i znaczenie. Wchodząc w interakcje z innymi dziećmi narażone są na różne sytuacje, z którymi muszą sobie poradzić. Aby przynależeć do jakiejś grupy rówieśniczej dziecko musi dostosować się do norm i zwyczajów obowiązujących wewnątrz danej zbiorowości choć nie zawsze są one zgodne z normami dobrego postępowania. Dzieci odrzucone przez grupę czują się odizolowane i może to w rezultacie prowadzić do odreagowywania w sposób agresywny. Szkoła i przedszkole są zbiorowiskiem dzieci pochodzących z różnych domów o różnym poziomie moralnym i różnych temperamentach i charakterach co również potęguje narastanie zachowań antyspołecznych.

Błędy wychowawcze – coraz częściej zauważa się, że niewłaściwe postawy rodziców takie jak: odrzucenie, unikanie kontaktu z dziećmi, nadmierne ochranianie, stawienie zbyt wysokich wymagań czy stosowanie kar cielesnych staja się w konsekwencji podstawą do formowania się osobowości agresywnej u dziecka.

Lęk – według A. Kozłowskiej występuje on wtedy gdy potrzeby dziecka są niezaspokojone. Nie wynika on jednak, jak u dorosłych, ze zdrowego rozsądku, ale często z nieświadomych powodów. U dzieci najistotniejszym elementem odpowiedzialnym za reagowanie agresją jest lęk przed opuszczeniem, który towarzyszy mu już od pierwszych chwil życia. Strach ten może przyczynić się do złej osobowości dziecka. Aby temu zapobiec rodzice nie powinni pozostawiać dziecka samego z tym problemem, poważnie go potraktować i pomóc dziecku w zwalczeniu tego uczucia.

Niedostatek – zaliczana również do czynników ryzyka, ale wpływa ona nie bezpośrednio na zachowania dzieci lecz oddziałuje ona poprzez rodziców. Doświadczają oni stresu, który jest związany z zapewnieniem odpowiednich warunków bytu, w efekcie czego pogarszają się więzi rodzinne oraz maleje kontrola zachowań dziecka. Dzieci biedne są źle postrzegane przez swoich rówieśników. Przykładem tego są m.in.: wykluczenie z grupy, wyśmiewanie, poniżanie co powoduje agresywne zachowanie.

Wiara w skuteczność przemocy – często świadomość, że stosowanie siły i przemocy może pomóc w osiągnięciu danego celu i skłania do jego powtórzenia. Jeśli małe dziecko zabiera koledze zabawkę żeby samo mogło się nia pobawić i zachowanie to nie zostanie ukarane wówczas dziecko uzna, że w takiej sytuacji dobrze postąpiło i w efekcie coraz częściej będzie tak się zachowywało. Uwierzy, że to co zrobiło było słuszne.

Frustracja – kumulowanie złych emocji może także prowadzić do agresywnego zachowania. Kiedy zbierana we wnętrzu złość osiągnie pewien poziom zostaje rozładowana w różny sposób. Mogą to być wybuchy złości, agresji, krzyki. Stein A. wyróżnił dwa rodzaje frustracji, które muszą znosić dzieci. Po pierwsze jako skutek rzeczowej konieczności lub przypadkowych wydarzeń. Po drugie frustracje w formie odtrącenia przez rodziców albo inne osoby. Oba te rodzaje mogą prowadzić do dziecięcych rozczarowań i zdenerwowania a tym samym ograniczyć go w jego swobodnym rozwoju.

Negatywny wpływ mediów – obserwacje wielu naukowców dowodzą, iż u dzieci, które spędzają dużo czasu przed telewizorem zauważyć można wiele charakterystycznych cech m.in.: brak inicjatywy, fantazji, wytrwałości i gotowości do wysiłku oraz zdolności koncentracji. Przejawiają skłonności do zniecierpliwienia oraz szybko się nudzą.

Nowoczesne środki przekazu działają na ludzką świadomość i podświadomość. Dzieci często identyfikują się z ekranowym bohaterem z bajki, akceptując jego zachowanie i traktując go jako wzór godny naśladowania. Często nie są świadome różnic występujących między rzeczywistością a telewizyjna fikcją. Telewizja i gry komputerowe popularyzują mode na bycie twardym i bezwzględnym, silnym chociaż nie koniecznie inteligentnym.

S.Guerin i E. Hennessy uważają iż istnieje związek pomiędzy oglądaniem przemocy, występującej w programach lub grach a wzrostem poziomu występowania zachowań agresywnych. Dzieci uczą się poprzez obserwację nowych form zachowań i dowiadują się, że pewne zachowania są akceptowalne w wypadku niektórych ludzi. Teorię taką potwierdzają liczne badania przeprowadzone przez A. Bandure i D. Ross’a.

Badania te wykazały, iż:

– dzieci, które uczestniczyły w prezentowanej przez modela insenizacji agresji zachowywały się bardziej agresywnie niż dzieci, które nie brały udziału w pokazie,

– dzieci naśladowały konkretne czynności wykonywane przez modela,

– chłopcy wykazywali większą agresję jeśli scenkę inscenizował mężczyzna,

– poziom zachowań agresywnych był znacznie niższy niż u chłopców,

– dziewczynki wykazywały wzmożoną agresje werbalną w stosunku do modela kobiety.

Obecnie telewizja przejmuje funkcję wychowawczą i socjalizującą, dlatego też rodzice jak najwcześniej powinni nauczyć swoje dziecko korzystania z odbiorników medialnych.

Danielewska pisze, iż prawdopodobnie rodzaj manifestowanych zachowań, ich siła i częstotliwość zależą również od osobowości człowieka i efektywności własnej. Zatem według niej na agresje składa się kilka czynników,k których krótką charakterystykę przedstawiono poniżej:

– czynnik wrodzony – mniej więcej występuje on w jednakowym nasileniu u wszystkich ludzi. Na czynnik ten należy zwrócić szczególną uwagę w procesie wychowania, dostosowując działania do możliwości dziecka,

– czynnik aktywnościowy – poprzez swoja aktywność dziecko wcześniej i częściej doświadcza frustracji, będzie więc prawdopodobne częściej nagradzane lub karane. Poprzez to wzrastają szanse wyuczenia agresywnych jak również nieagresywnych sposobów zachowania,

– czynnik frustracyjny – w znacznym stopniu zależy on od postaw rodzicielskich i otoczenia,

– czynnik naśladowczy – środowisko domowe ma tu ogromne znaczenie, bowiem może modyfikować rozwój dziecka, dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania,

– czynnik instrumentalny – zależy on od różnych innych czynników oraz wpływów wychowawczych.

Należy tu jednak zaznaczyć, że wszystkie powyżej wymienione czynniki są względem siebie komplementarne a zatem uzupełniają się wzajemnie i ze sobą współdziałają.

Należy również zaznaczyć, że oprócz wymienionych powyżej czynników, powstawaniu zachowań agresywnych sprzyjają również:

– uczucie zagrożenia

– uczucie upokorzenia

– uczucie bezsilności

– uczucie rozpaczy i złości

– poczucie samotności

– podatność na dewiacje, uzależnienia, przestępczość

– doznanie jakiejkolwiek formy przemocy

Jednak podstaw zachowań agresywnych u dzieci można również się doszukiwać w różnego rodzaju zaburzeniach natury psychicznej.

Rodzaje zachowań agresywnych

Zachowania agresywne przejawiają się pod różnymi postaciami.

U dzieci występuje zazwyczaj agresja werbalna i niewerbalna.

Agresja werbalna – występuje jeśli dziecko wychodzi w bezpośredni kontakt z przedmiotem lub osobami powodując ich cierpienie. Wyśmiewa, jest aroganckie, skarży, chce zrobić przykrość koledze, przezywa, czyni złośliwe uwagi, obwinia i rozkazuje. Jest to prowokacja słowami, która może ranić, ograniczać i odrzucać.

Agresja werbalna kierowana – dziecko w sposób otwarty dokucza osobie, która jest obiektem agresji, kierując swoje uwagi wprost.

Agresja werbalna niekierowana – nie jest jawna. Dziecko nie szkodzi w sposób bezpośredni osobie będącej obiektem jego ataku, lecz pośrednio poprzez obwinianie, skarżenie, plotkowanie, intrygowanie. Boi się tak postępować w sposób otwarty. Ta forma jest często spotykana w środowisku szkolnym oraz przedszkolnym.

Agresja niewerbalna fizyczna – zazwyczaj jest to krótkie gwałtowne starcie. Ma ono na celu bezpośrednie, świadome sprawienie bólu drugiej osobie. Do zachowań tego typu zaliczmy: gryzienie, drapanie, szczypanie, ciągnięcie za włosy, rzucanie się z pięściami.

Agresja niewerbalna niefizyczna – dość często występuje w środowisku dziecinnym. Formy jej przejawiania nie polegają na bezpośrednim kontakcie z osobą będącą celem ataku, lecz zamiarem jest wyrządzenie komuś przykrości poprzez robienie różnych min, gestykulację, przedrzeźnianiem pokazywanie języka. Takie zachowanie w oczach dorosłych nie jest postrzegane jako istotne, natomiast dzieci uważają je jako raniące

Agresja z przeniesienia – występuje gdy atak nie jest kierowany na osobę, która ja wywołała, lecz na osoby słabsze, zwierzęta, przedmioty martwe. Dziecko zachowuje się wówczas gdy na podstawie wcześniejszych doświadczeń przewiduje iż za czynności agresywne do osoby dorosłej zostanie ukarane.

Agresja instrumentalna – dziecko zachowuje się w taki sposób aby uzyskać jakąś korzyść np. poprzez głośny płacz, tupanie nogami, tłuczenie pięściami, rzucanie się na podłogę. W ten sposób chce uzyskać wyznaczony cel np. otrzymać zabawkę. Takie zachowanie może się utrwalić jeśli dorośli ulegną takiej sytuacji i zaspokaja potrzebę dziecka. Jest to typowa manipulacja, która może być konsekwencja błędów wychowawczych.

Agresja naśladowcza – wiąże się z modelowaniem zachowań poprzez oglądane wzorce. Dzieci są bardzo dobrymi obserwatorami i często naśladują zachowania innych osób, także agresywne. Według przeprowadzonych badań to właśnie rodzice są najważniejszym źródłem, sposobu zachowania się swoich dzieci.

Gabriele Haung dodatkowo zwraca uwagę na rodzaj agresji, jakim jest agresja relacji oraz agresja pośrednia i cicha. Pierwsza z nich występuje gdy są złe relacje między dziećmi, wypowiedzi negatywne kierowane bezpośrednio lub pośrednio do ofiary powodują, iż zostają zepsute stosunki dziecka z rówieśnikami lub powstaje negatywne odczucie akceptacji i przynależności. W przypadku tej drugiej natomiast poprzez widoczny brak zainteresowania, wyłącznie z komunikacji osoba sygnalizuje swoją antypatie oraz wzbrania się przed kontaktem społecznym, przez co wywołuje złość u innych. Jest to agresja pozornie nieszkodliwa, opanowana już przez najmłodsze dzieci.

Joachim Rumpf wyróżnia następujące typy zachowań agresywnych, które mogą mieć podłoże wychowawcze:

– agresja reaktywno – defensywna – charakteryzuje się, tym że występuje, gdy dziecko czegoś się boi, wówczas strach powoduje impulsywne działanie. Wrogość w tej agresji służy obronie przed strachem.

– agresja aktywno – destrukcyjna – jest agresją wyuczoną, odgrywa dużą rolę w relacjach między dorosłymi i dziećmi. Charakteryzuje się wrogością i tendencją do niszczenia,

– agresja łagodna, aktywno – spontaniczna – przejawia się w uczuciach, które naturalnie są przyporządkowane naszemu życiu wraz ze związanymi z nimi sposobami zachowań.

Wiesław Wojciech Szczęsny przedstawił interdyscyplinarną koncepcję agresji, według niego jest zachowaniem regulowanym wielopoziomowo. Wyróżnia cztery poziomy:

– poziom biologiczny (neurobiologiczny) – uwarunkowany jest genetycznie. Pedagog nie ma na niego wpływu wychowującego, ale nie może ignorować jego funkcji genetycznych

– poziom psychologiczny – podzielony jest na trzy rodzaje: – funkcje obronne ( w razie zagrożenia) – funkcje instrumentalne ( dla realizacji celu) – agresje dla przyjemności.

– poziom społeczny – agresja jest regulowana przez środowisko. Wyróżnia również agresje dobrą (np. obrona konieczna), która jest społecznie akceptowana, oraz złą (np. zagrożenie życia i zdrowia) nie akceptowaną społecznie.

– poziom makrospołeczny – ważną rolę w regulacji zachowań społecznych odgrywa państwo i instytucje państwowe.

Jak wynika z powyższej treści, rodzajów agresji jest wiele. Można by zatem zadać sobie pytanie. Które z przytoczonych rodzajów agresji jest najbardziej szkodliwy, a który najmniej ? Myślę, że każdy z nich poprzez to, że dąży do wyrządzenia krzywdy fizycznej lub psychicznej – nie jest do zaakceptowania. Wszelkie przejawy agresji są przeszkodą w naszych osiągniętych, kulturowych i etnicznych wyobrażeniach o współżyciu między ludźmi. „ Proces naszej socjalizacji uczy tego, jakie formy agresji wolno nam realizować w życiu, a które musimy jak najszybciej w sobie poskromić ponieważ nie odpowiadają one obrazowi człowieka we współczesnym świecie”.

Rodzina a zachowania agresywne dzieci

Kiedyś rodziny były wielopokoleniowe, mieszkały razem w jednym domu bądź niedaleko siebie. Zarówno rodzice jak i dzieci miały wsparcie ze strony dziadków. To dziadkowie często wpajali pewne wartości swoim wnukom, dawali lekcje patriotyzmu, „uczyli życia” dając wskazówki jak radzić sobie w różnych sytuacjach. Dzieci i młodzi ludzie mogli się zawsze do nich zwrócić i liczyć na wsparcie. Niestety czasy zmieniły się na gorsze. Dziś wychowaniem dzieci często zajmują się nianie i opiekunki, a dom rodzinny często kojarzony jest z budynkiem a nie ciepłem rodzinnym, gdzie czeka na nas ciepły obiad i miła atmosfera. Obecnie zapracowani rodzice, zajęci pogonią za pieniędzmi coraz mniej czasu poświęcają swoim dzieciom, w wyniku czego pozostają one same ze swoimi problemami, emocjami i potrzebami. Często są one tłumione, odpychane w podświadomość, co może doprowadzić do zmian w psychice dziecka bądź odreagowaniu w negatywny sposób.

Kim Zarzour pisał: „Pewien psycholog dziecięcy stwierdził: „Pokolenie <ja> zaczęło się realizować na zupełnie nowym poziomie, nie zdając sobie sprawy z długotrwałych skutków ubocznych.”

Dzisiejsza rodzina jest zbieraniną ludzi, z których każdy ma własne role. Zajęcia szkolne, puby, kluby sportowe i nie wiele robią razem, jako drużyna. Ponieważ nie tylko wpływ rodziny, ale także szkoły, społeczności i Kościoła zacznie się zmniejszył, dzieci są zmuszone do ustalania własnych zasad, w czym pomagają im jedynie media i koledzy.”

Myślę, że powyższy cytat dokładnie odzwierciedla sposób życia wielu rodzin, którego skutki uboczne widać często w złym zachowaniu dzieci.

Uspołecznienie rozpoczyna się już u małego dziecka poprzez przyswajanie elementarnych zachowań. Przychodzi ono w coraz bardziej złożone płaszczyzny, aż do pełnej dojrzałości społecznej. Dojrzałość ta określa zdolność do przyswajania zasad i zwyczajów w danej grupie. Sprzyja ona pozytywnym relacjom międzyludzkim. Najbliższe otoczenie, w którym dziecko żyje może stymulować bądź hamować jego rozwój, a więc rodzina spełnia odpowiedzialną funkcje w wychowaniu dzieci.

Badania dowodzą iż istnieje związek między surową dyscypliną panującą w domu rodzinnym, a poziomem agresywności dzieci. Istotną rolę odgrywa tu stosowanie kar fizycznych. Dzieci krzywdzone i zaniedbywane oraz te, które były świadkami przemocy wykazują wyższy poziom agresji. Natomiast badania nad indywidualnymi postaciami agresji, które dotyczyły stosunków w rodzinie i bezpośrednich kontaktów między jej członkami wykazywały jakie czynniki mogą mieć duże znaczenie przy przewidywaniu zachowań dziecka opartych na przemocy. Są nimi: relacje dziecko-rodzic, ciepło rodzicielskie i praktyki dyscyplinujące.

Relacja dziecko – rodzic – uczuciowy związek jest bardzo istotny dla poczucia bezpieczeństwa dziecka, tworzenia się ufności wobec innych ludzi oraz dobrych relacji z nimi.

Ciepło rodzinne – badania dowodzą iż w przypadku braku okazywania uczuć przez matkę dzieci częściej wykazywały problemy związane z zachowaniem.

Praktyki dyscyplinujące – rodzice stosują kary fizyczne modelują zachowania agresywne u dzieci.

Dzieci, które stały się powodem kłótni swoich rodziców, lub są niepewne ich troski i miłości wraz z upływem lat coraz gorzej radzą sobie z emocjami. Zły wpływ na rozwój dziecka mają również zmienne wzorce zachowań. Należą do nich: niestabilne stosunki między rodzicami oraz niezaspokojone potrzeby dziecka.

Na rozwój emocjonalny dziecka duży wpływ ma również: status rodziny, jej wielkość, liczba rodzeństwa, przestępczość rodziców, nieobecność rodziców lub jednego z nich. Wiele autorów zajmujących się problematyką wpływu rodziny na zachowania agresywne uważa, że wychowawcza rola rodziców w stosunku do dzieci jest uwarunkowana różnymi czynnikami tj. kulturą osobistą, wykształceniem, warunkami materialnymi, stosunkami interpersonalnymi oraz metodami wychowawczymi.

Rodzina pełni zasadniczą funkcję w wychowaniu dziecka wpływając na formowanie jego osobowości już od pierwszych chwil jego życia. Bardzo ważne są tu właściwe postawy rodziców.

Patterson i jego współpracownicy przeprowadzili szczegółowe obserwacje zachowań agresywnych dzieci w ich domach. Badania miały na celu porównanie zachowań rodzin dzieci sprawiających problemy wychowawcze i rodzin dzieci niesprawiających problemów. Wyniki badań wykazały następujące różnice:

– rodzice dzieci agresywnych nie byli konsekwentni w dyscyplinowaniu ich,

– stosowali nieskuteczne kary nie mające związku z wykroczeniem dziecka,

– agresywne dzieci często pozostawały same sobie, bez nadzoru rodziców,

– rodzice agresywnych dzieci nie angażowali się we wspólne działania z dziećmi, nie pokazywali im co jest dobre a co złe, pozbawieni byli ciepła rodzicielskiego,

– matki agresywnych dzieci uważały siebie jako ofiary agresji wrogiej ze strony dziecka.

Zarówno dobre jak i złe wzory wyniesione przez dziecko z domu, działają bardzo długo, a nawet przez całe życie. Dlatego tez zachowania dziecka nie można rozpatrywać nie znając jego rodziców, bowiem w jego charakterze bardzo widoczne są ślady wpływu rodziców.

Beata Skolimowska

nauczyciel współorganizujący kształcenie

Literatura zastosowana w opracowaniu m.in.:

Haung – Schanbel G – „Agresja w przedszkolu”
Szostak S., Tabaka A. „Porozmawiajmy o agresji, propozycje programu profilaktyczno-wychowawczego dla klas uczniów I –III szkoły podstawowej”
Danielewska J. „Agresja u dzieci – szkoła porozumienia”
Rumpf J. „Krzyczeć, bić, niszczyć”
Herbert M. „Mamo on mnie bije”